Informatie

Wat is melatonine?

Melatonine is een hormoon in uw lichaam dat in een regelmaat van 24 uur wordt aangemaakt. Deze lichaamseigen stof is onderdeel van de biologische klok die uw 24-uursritme regelt. Dit 24-uurs ritme noemen we ook wel het circadiane ritme.

De concentratie van melatonine stijgt aan het einde van de dag, stijgt verder in het begin van de avond, piekt in de nacht en daalt weer in de ochtend. Op onderstaande afbeelding is dit mooi te zien. Dit is de melatonine curve.
Melatonine wordt aangemaakt door cellen in de pijnappelklier. De pijnappelklier is niet veel groter dan een erwt en ligt midden in de hersenen (zie afbeelding).

De pijnappelklier krijgt informatie van een kern in de hypothalamus, die op zijn beurt weer rechtstreeks in verbinding staat met het netvlies van uw ogen. Deze kern, waarin uw biologische klok zit, krijgt dus informatie over licht en donker.
Als de biologische klok in de hypothalamus het signaal naar de pijnappelklier geeft dat het nacht wordt, start de pijnappelklier met de aanmaak van melatonine.

Licht op het juiste moment

Het moment van lichtblootstelling, en de daarmee samenhangende melatonine aanmaak, is erg belangrijk. Het licht in de avond verzet onze biologische klok naar een later tijdstip en het licht in de ochtend naar een vroeger tijdstip. Blootstelling aan licht op het juiste moment, zorgt ervoor dat uw biologische klok gelijk blijft lopen.

Licht op het verkeerde moment laat ritmes uit de pas lopen. Dan verschuift uw biologische klok bijvoorbeeld naar een later tijdstip, zoals bij het vertraagde slaapfase syndroom. De melatonine-aanmaak start later dan gebruikelijk, waardoor u pas ‘s nachts gaat slapen en aan het einde van de ochtend wakker wordt.

Lichttherapie in de vroege ochtend verschuift de klok en slaapbehoeften naar een eerder tijdstip, waardoor de slaapkwaliteit en het functioneren overdag verbeteren. Zie voor meer informatie de folder ‘Lichttherapie’.

Waardoor ontstaat het 24-uurs ritme in de afgifte van melatonine?

Zoals u bij een regenboog kunt zien, kent het daglicht een spectrum aan kleuren, waaronder het overheersende blauw. Het sterke blauwe licht dat op uw netvlies valt en binnenkomt in de eerder genoemde hypothalamus kern, remt de aanmaakt van melatonine in de pijnappelklier (epifyse).

De mindere melatonine aanmaak in de ochtend en overdag zorgt voor een goed ritme van uw biologische klok: ‘s ochtends heel weinig, overdag vrijwel nul en twee uur voor het slapen gaan, stijgt de melatonine aanmaak naar een maximum.
Blauw licht in de ochtend zorgt er dus voor dat u fit aan de dag begint. Een teveel aan blauw licht in de avond, door bijvoorbeeld een mobiele telefoon, remt de aanmaak van melatonine waardoor u slechter in slaap komt.

Meer over blauw licht kunt u lezen in mijn speciale folder ‘Blauw licht’.

Kan melatonine aanmaak per persoon verschillen?

De aanmaak van melatonine kan bij ieder mens verschillend zijn. Iedereen heeft zo zijn of haar eigen timing (starttijdstip) van melatonine aanmaak en eigen amplitude (hoogte en omvang van aanmaak). Als gevolg van deze individuele variatie verschilt de duur van het dagelijkse en nachtelijke signaal, waardoor het begin van de aanmaak van persoon tot persoon verschilt.
Dit is de basis voor het chronotype en het slaaptype: ochtendmens of avondmens, kortslaper of langslaper. Dus ochtendmensen (‘vroege vogels’) starten hun melatonine aanmaak eerder dan avondmensen (‘nachtuiltjes’). De duur van de melatonine aanmaak is bij langslapers langer en bij kortslapers korter.

Met behulp van mijn speciale vragenlijsten kan ik bepalen welk type u bent een ochtend- of een avondtype.

Waardoor neemt de melatonine productie af?

De afname van melatonine kan meerdere oorzaken hebben. Leeftijd speelt ook een belangrijke rol. Met het ouder worden neemt de melatonineproductie af (zie afbeelding).
De reden hiervoor kan een natuurlijke afname zijn of een verkalking van de pijnappelklier. Naast leeftijd kunnen leefgewoonten de aanmaak van melatonine ook remmen: tabak, alcohol en cafeïne.
Ook kan de aanmaak van melatonine worden onderdrukt door medicijnen, waaronder slaapmiddelen. En dan hebben we het met name over de benzodiazepinen (oxazepam, temazepam, lormetazepam, diazepam etc.), calciumblokkers (nifedipine /Adalat, isradipine /Lomir, amlodipine/Valsartan, diltiazem/Tildiem, verapamil/Isoptin etc.), bètablokkers (metoprolol, atenolol etc.) en niet-steroïdale ontstekingsremmers (Acetylsalicylzuur/Ascal, Ibuprofen, Naproxen, Diclofenac/Voltaren).

Waardoor raakt de melatoninespiegel verstoord?

Uw lever breekt melatonine af met het enzym CYP1A2.
Door erfelijke factoren kan de effectiviteit van dit enzym behoorlijk verschillen tussen mensen. Bij ongeveer 5 tot 10 % van de mensen is er een erfelijke afwijking in de werking van dit enzym. Bij die mensen werkt het enzym te traag. Hierdoor hoopt de melatonine zich overdag op en wordt het 24-uurs ritme verstoord, met slaapklachten tot gevolg.

Sommige medicijnen worden door ditzelfde enzym afgebroken. Omdat het enzym maar één ding tegelijk kan doen, ontstaat er als het ware filevorming of een soort wachtrij
5
voor het enzym. In dit geval komt de afbraak van melatonine op de tweede plek, waardoor melatonine zich ophoopt en u sneller vermoeid kunt raken.

Er is een lange opsomming van medicijnen die door dit enzym worden afgebroken. Veelgebruikte middelen, die dus de afbraak van melatonine vertragen zijn:

• naproxen
• Aleve
• Feminax,
• anticonceptie pil
• mirtazapine
• Remeron
• duloxetine
• Cymbalta
• en nog veel meer.

Ook grapefruitsap vertraagt de afbraak van melatonine.

Door het gebruik van bovenstaande medicijnen zal de inname van melatonine tabletten niet de gewenste uitwerking hebben en het slaappatroon juist veranderen.

Versnellen van de afbraak

Omeprazol en insuline (voor diabetes patiënten) versnellen juist de afbraak van melatonine, waardoor de melatoninespiegel daalt. Hierdoor kunnen melatoninetabletten minder goed werken en slaapklachten geven.
Bepaalde groenten: spruitjes, broccoli en bloemkool bijvoorbeeld kunnen ook de afbraak van melatonine versnellen.

Wat houdt melatonine-onderzoek (Melatoninecurve/DLMO) in?

Zomaar een bloedspiegel van melatonine bepalen heeft weinig zin. Tijdens kantooruren, wanneer uw bloed meestal geprikt wordt, is de bloedspiegel vaak erg laag of nul.
Het maximum in de nacht loopt tussen verschillende mensen behoorlijk uiteen. Het gaat zelfs om verschillen tot het tienvoudige.
De curve kan betrekkelijk eenvoudig worden bepaald met een speekselonderzoek op vijf tot zeven verschillende tijdstippen als ijkpunt. U start ongeveer vijf uur eerder dan het tijdstip waarop u de piek van melatonine verwacht. Meestal tussen 21:00 en 01:00 uur ’s nachts.

Het verzamelen van de speekselmonsters kan gewoon thuis gebeuren. Een duidelijke instructie hiervoor wordt vooraf door mij gegeven.
Belangrijk is dat u een kwartier tot twintig minuten voorafgaand aan de speekselafname niets eet of drinkt. Uw mond moet volledig schoon zijn. De monsters worden na het onderzoek per post naar het laboratorium opgestuurd. Uit het speeksel kan dan de melatonine hoeveelheid worden bepaald.

Bepaling van melatoninewaarden

Er is een vaste verhouding tussen de hoeveelheid melatonine in uw speeksel en uw bloed. Uit de achtereenvolgende waarden kan dan het tijdstip worden bepaald waarop de melatonine-aanmaak op gang komt, dus hoger wordt dan 1 pg/l. Dat tijdstip noemen we de DLMO (Dim Light Melatonine Onset).
Zonder kennis van dit tijdstip is het voorschrijven of innemen van melatonine niet verantwoord en wordt het gissen.

Aanvullende speekseltesten

Behalve deze DLMO-bepaling zijn er nog twee soorten melatoninebelastingtesten beschikbaar. Beide testen zijn thuis op eenvoudige manier uit te voeren met een duidelijke handleiding

De melatonine-nachtspiegel speekseltest

Deze test geeft inzicht of u ‘s nachts voldoende melatonine aanmaakt. Het is de bedoeling bij deze test dat u minstens een week geen melatoninetabletten gebruikt hebt. U zet bij deze test ‘s nachts de wekker drie uur later, dan het gebruikelijke tijdstip waarop u in slaap valt.

De melatonine-dagspiegel speekseltest

Deze test geeft inzicht of u niet te veel melatonine tabletten gebruikt.
Overdag moet uw melatoninespiegel juist laag, bijna nul, zijn. Daarom wordt deze test rond 14:00 of 15:00 uur afgenomen, nadat u minimaal een week eenzelfde hoeveelheid melatonine op een vast tijdstip hebt gestikt.

Wanneer en voor wie is melatonine-onderzoek nodig?

Melatonine-onderzoek is zinvol bij verdenking op een vertraagde slaapfase syndroom.

Dit is aan de orde als u moeite heeft met inslapen, pas ‘s nachts slaap krijgt en doorslaapt tot in de late ochtend of vroege middag.
Voordat u melatonine wilt gaan slikken voor dit probleem kunt u het beste eerst een melatoninecurve (DMLO) uitvoeren. Dan weet u precies wanneer u het beste melatonine kunt innemen.

De curve kan pas worden gemaakt nadat u vier tot zes weken geen extra melatonine meer heeft geslikt.

Wat kost melatonine-onderzoek?

De kosten van het onderzoek zijn afhankelijk van het aantal bepalingen op een dag. Om een curve te maken zijn er sowieso meerdere bepalingen nodig.
Rond de zeven bepalingen kosten in een laboratorium in Groningen ongeveer € 150,-. Een ander gecertificeerd laboratorium in Ede vraagt voor twaalf bepalingen € 340,-. De enkelvoudige melatoninebelasting test kost rond de € 60.

Wat als onderzoek vooraf niet mogelijk is?

Zonder DLMO kunt u het gebruikelijke tijdstip dat u gaat slapen als uitgangspunt nemen. U houdt dan 45 minuten tot een uur voor het tijdstip dat u gaat slapen aan. Melatonine is een krachtige timer voor de inwendige fysiologie, dus u moet dit tijdstip strak en stipt handhaven.

Ook het soort melatonine is erg van belang. Er zijn namelijk verschillende soorten verkrijgbaar:

• Tabletten met een directe afgifte
• Tabletten met een vertraagde afgifte (retard/slow-release)
• Of een gemengde vorm (direct plus vertraagd, ook wel dual release).

De hoeveelheid melatonine die u inneemt is afhankelijk van het doel of de klinische toepassing die uw wilt bereiken met de inname. Ook spelen leeftijd, ziekten en stoornissen hierbij een belangrijke rol. Misschien is het alleen voor een jetlag?
Ik informeer u er graag over.

Hoeveel melatonine en wanneer moet ik slikken?

Zonder onderzoek naar de eigen aanmaak van melatonine is dat niet goed te voorspellen. Eerdere genoemde factoren, zoals erfelijkheid en medicijnen, zijn hierbij medebepalend. De dosering van melatonine tabletten verschilt sterk per mens en gezondheid.

Een tablet van 1,5 mg. melatonine met vertraagde afgifte geeft onder normale omstandigheden al een vijftigvoudige spiegel ten opzichte van de natuurlijke waarden. Er hoeft dus weinig te gebeuren in de stofwisseling, waardoor er ’s ochtends nog resten melatonine aanwezig zijn en het natuurlijke 24-uurs systeem verstoord raakt. Om dit uit te sluiten is een melatoninebelasting test nodig.

Uit onderzoek naar de effectiviteit van melatonine bij het vertraagde slaapfase syndroom bij kinderen blijkt dat lage doseringen (0,05 mg/kg) net zo effectief zijn als hogere doseringen. Vooral het tijdstip van inname is belangrijk voor het succes. Met een lage dosering melatonine beginnen en minimaal een week het effect afwachten, is dus belangrijk.
Voor volwassenen is een speciaal instelschema beschikbaar, gebaseerd op de individuele situatie die veranderd moet worden.

Melatonine tabletten worden door licht onwerkzaam. Het advies is om ze in het donker te bewaren (een donker potje of ondoorzichtige capsules). Dat wordt nog wel eens in de apotheek of bij de drogist vergeten te vertellen.

Heb ik (extra) melatonine tabletten nodig?

ls er geen melatonine onderzoek is gedaan, is de juiste inname en het tijdstip van inname een wilde gok. Dit kan bij foutieve inname leiden tot een verschuiving van het biologische 24-uurs ritme, omdat de melatoninespiegel overdag niet meer genoeg daalt.

Ook kan er sprake zijn van een vertraagde afbraak, waardoor er overdag nog steeds melatonine beschikbaar is. De normale variatie in de melatoninespiegel ontbreekt dan, wat ook kan leiden tot een verschuiving van het 24-uurs ritme. Dit draagt allemaal niet bij aan uw fitheid overdag en uw slaapkwaliteit ‘s nachts.

Inname van melatonine is wel noodzakelijk bij het vertraagde slaapfase syndroom. Dit syndroom wordt vastgesteld na onderzoek in het speeksel.
Hiervoor zijn speciale behandelingsschema’s beschikbaar. In blokken van anderhalf uur wordt dan stap voor stap de gewenste inslaaptijd bereikt.

Zomaar melatonine innemen tegen slapeloosheid is niet verstandig.
Melatonine is geen slaapmiddel, maar een klokmiddel!

Melatonine-tablet vergeten in te nemen: wat moet ik doen?

Omdat melatonine op een vast tijdstip moet worden ingenomen, kunt u een vergeten tablet niet inhalen op een later tijdstip. Het is nou eenmaal een klokmiddel dat uw 24-uurs ritme beïnvloedt.
Afwijkingen tot twee uur na inname worden eenmalig wel aangepast door het lichaam. Later dan twee uur niet. Dan kunt u beter weer gewoon innemen op het vaste tijdstip van de volgende dag.

Helpt melatonine bij slapeloosheid (insomnia)?

De bewijsvoering over de werkzaamheid tegen slapeloosheid is gering.

Een eerder onderzoek onder ouderen toonde aan dat het verschil in effect met een placebo te verwaarlozen is. Bij melatonine was de inslaaptijd zeven minuten en bij het placebo vijf minuten. Niet indrukwekkend dus.
Bij slapeloosheid (insomnia) duurt de inslaaptijd per definitie langer dan dertig minuten.

Werkzaamheid bij andere leeftijdsgroepen tegen slapeloosheid is tot op heden onvoldoende aangetoond. Sinds 2016 loopt er een rechtszaak (bodemprocedure) om melatonine niet meer onder de Warenwet als voedingssupplement te registreren, maar als geneesmiddel.
Omdat zonder onderzoek melatonine-inname het 24-uurs ritme ontregelt, geldt de uitspraak: “Melatonine, baat het niet, het schaadt wel degelijk.”

Vragen over melatonine

Heeft u vragen over melatonine of wilt u weten wat melatonine precies voor uw slaapproblemen kan betekenen?
Neemt u dan gerust contact met mij op. Dit kan door te bellen naar 0511-544715 of door te mailen naar praktijk@evanaltena.nl.
Als u een boodschap op mijn voicemail achterlaat, wordt u binnen 24 uur door mij teruggebeld.